Η λήψη αποφάσεων αποτελεί μια σύνθετη αλλά και εξελικτική – αναπτυξιακή διαδικασία με την οποία το άτομο μαθαίνει, μέσω της αξιοποίησης και ανάπτυξης των δεξιοτήτων του, να παίρνει αποφάσεις που αφορούν στις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές του επιλογές, με τρόπο ώριμο και ικανοποιητικό. Η διαδικασία λήψης απόφασης ακολουθεί μια συγκεκριμένη πορεία κατά την οποία το άτομο αρχικά θέτει στόχους και συγκεντρώνει πληροφορίες, σκέφτεται τις εναλλακτικές λύσεις που υπάρχουν και τις αξιολογεί, και, στη συνέχεια, συσχετίζοντας όλα τα παραπάνω, επιλέγει τη λύση που είναι προσφορότερη.
Διαδικασία Λήψης Απόφασης
Είναι η διαδικασία του να επιλέγει κανείς μεταξύ δύο ή περισσοτέρων εναλλακτικών λύσεων, προκειμένου να δώσει λύση σε ένα πρόβλημα που τον απασχολεί άμεσα ή μακροπρόθεσμα. Στη διαδικασία της επιλογής μεταξύ διαφόρων λύσεων ο λήπτης απόφασης ουδέποτε μπορεί να έχει όλες τις πληροφορίες γύρω από τις άμεσες ή μακροπρόθεσμες συνέπειες μιας συγκεκριμένης επιλογής, με αποτέλεσμα να είναι διαρκώς σε κατάσταση αβεβαιότητας. Οι λήπτες απόφασης αντιδρούν διαφορετικά σ’ αυτή την αβεβαιότητα.
Παράγοντες που επηρεάζουν τη λήψη απόφασης είναι:
- Ατομικοί παράγοντες: βιολογικοί και κληρονομικοί παράγοντες, επίκτητοι προσωπικοί παράγοντες, προσωπικότητα, κίνητρα, αυτογνωσία – αυτοεικόνα και αυτοεκτίμηση του ατόμου, πεποιθήσεις, στάσεις και οι αξίες του ατόμου, ατομικές ανάγκες.
- Εξω – Ατομικοί παράγοντες: η οικογένεια, το σχολείο, διάφορες πληροφορίες, το κοινωνικό σύνολο, το πνεύμα της εποχής, διάφορες τυχαίες καταστάσεις.
- Παράγοντες σχετικοί με την απόφαση. Αυτοί οι παράγοντες είναι εξωτερικοί αλλά έχουν άμεση σχέση με την ίδια την απόφαση: ποιότητα και ποσότητα πληροφόρησης, βαθμός ρίσκου, πίεση χρόνου, δυνατότητα αναστρεψιμότητας, πιθανές συνέπειες της απόφασης.
Τα συχνότερα λάθη που μπορεί να κάνει το άτομο κατά τη λήψη αποφάσεων σχετίζονται με ελλιπή πληροφόρηση, μη επαρκή γνώση του εαυτού, υπερβολική εμπιστοσύνη στον εαυτό ή υποτίμησή του, λανθασμένες κρίσεις και εκτιμήσεις.
Υπάρχουν και οι τρόποι λήψης απόφασης που συνοψίζονται σε: λογικό, διαισθητικό, εξαρτημένο. Αυτοί οι τρόποι δείχνουν το βαθμό στον οποίο το άτομο αναλαμβάνει προσωπική ευθύνη για τη λήψη απόφασης ή αφήνει την ευθύνη στην τύχη ή στους άλλους και το βαθμό στον οποίο χρησιμοποιεί λογικές αντί για συναισθηματικές στρατηγικές στη λήψη απόφασης.
- Λογικός τρόπος: Στηρίζεται στη λογική επεξεργασία. Τα άτομα αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους. Ενεργούν με βάση την προγενέστερη εμπειρία και συσχετίζουν τις εμπειρίες με πιθανές επιπτώσεις στο μέλλον. Οι ενέργειές τους είναι συνειδητές, αναζητούν πληροφορίες σχετικές με την απόφαση και δρουν υπεύθυνα. Αυτός ο τρόπος λήψης απόφασης λαμβάνει υπόψη και τη διάσταση του ατόμου και τη διάσταση του περιβάλλοντος. Μολονότι ο λογικός τρόπος θεωρείται ο καλύτερος τρόπος λήψης απόφασης, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η σημασία των συναισθημάτων των ατόμων αλλά και η σημασία που έχει για τα άτομα αυτά η γνώμη των άλλων.
- Διαισθητικός τρόπος: Στηρίζεται περισσότερο στη διαίσθηση και λιγότερο στη λογική. Οι αποφάσεις είναι αυθόρμητες και απαιτούν λίγο χρόνο, λίγες πληροφορίες και ελάχιστο σχεδιασμό. Το άτομο χρησιμοποιεί τη φαντασία και δίνει προσοχή στα παρόντα συναισθήματα. Υπάρχει μικρή πρόβλεψη του μέλλοντος και έλλειψη αναζήτησης πληροφοριών και ορθολογικής αξιολόγησης των εναλλακτικών επιλογών. Οι διαισθητικές αποφάσεις είναι χρήσιμες σε επείγουσες ή απρόβλεπτες καταστάσεις και στις διαπροσωπικές σχέσεις (όπου υπάρχει αδυναμία πρόβλεψης των αντιδράσεων των άλλων). Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως εύκολη λύση για να αποφύγει το άτομο τη συλλογή πληροφοριών.
- Εξαρτημένος τρόπος: Χρησιμοποιείται από άτομα που κατά τη λήψη αποφάσεων εξαρτώνται από τη γνώμη, τις επιθυμίες και τις προσδοκίες των άλλων. Υπάρχει άρνηση της προσωπικής ευθύνης και το άτομο την επιρρίπτει σε άλλους. Όμως, ακόμα και αν η λήψη απόφασης ανατεθεί σε άλλους, οι συνέπειες της απόφασης θα αφορούν το ίδιο το άτομο. Οι αποφάσεις αυτού του τύπου είναι εύκολες, αφού απαιτούν απλή αποδοχή της επιλογής των άλλων. Είναι χρήσιμες για ζητήματα μικρής σημασίας, καθώς έτσι το άτομο εξοικονομεί χρόνο. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως εύκολη λύση για να αποφύγει το άτομο τη συλλογή πληροφοριών ή επειδή φοβάται να επιλέξει μόνο του.
Μια ισορροπημένη απόφαση:
- Πρέπει να περιλαμβάνει στοιχεία και από τους τρεις τύπους λήψης απόφασης.
- Λαμβάνει υπόψη πληροφορίες από εσωτερικές και εξωτερικές πηγές.
- Ζυγίζει την αξία των πληροφοριών.
- Επενδύει χρόνο για περαιτέρω εξερεύνηση, αν χρειάζεται.
Το πλαίσιο λήψης απόφασης δεν εγγυάται τη λήψη αποτελεσματικών αποφάσεων. Δεν υποκαθιστά τον κοινό νου, την κρίση ή τη διαίσθηση. Η υπερβολική του χρήση οδηγεί σε ακαμψία.
Μιλώντας για στρατηγικές λήψης απόφασης εννοούμε τους τρόπους γνωστικής προσέγγισης της κατάστασης απόφασης ή και τους τρόπους χειρισμού ως προς την υλοποίησή της. Σύμφωνα με τη θεωρία των Tiedeman -O’Hara η αποτελεσματικότητα μιας απόφασης εξαρτάται από το βαθμό που γνωρίζουμε τον εαυτό μας καθώς και το γύρω περιβάλλον. Σύμφωνα με τη θεωρία υπάρχουν τέσσερις τρόποι προσέγγισης της απόφαση οι οποίοι είναι:
- Άγνωστος εαυτός και άγνωστο περιβάλλον οδηγούν σε σύγχυση και η λήψη απόφασης είναι αδύνατη.
- Άγνωστος εαυτός και γνωστό περιβάλλον οδηγούν σε εξαρτημένη απόφαση.
- Γνωστός εαυτός και άγνωστο περιβάλλον οδηγούν σε διαισθητική απόφαση.
- Γνωστός εαυτός και γνωστό περιβάλλον οδηγούν σε ορθολογική απόφαση.
